1. Giriş: Ahır Dağı doğudan batıya doğru; Sakıbaba Tepesi (1553m) Kıbletaş Tepesi (1902 m), Milcan Tepe (2301 m), Hambur Tepe (2044 m), Ulucak Tepe (1816 m) yükselti değerlerine sahiptir. Kırmızı kahverengi Akdeniz toprakları ve kahverengi orman toprakları ile örtülü olan Ahır Dağı, kızılçam ormanları ile sedirin ardıç ve karaçamla yaptığı karışımlarla kaplıdır. Çalışma sahasında toplamda 121 adet endemik tür tespit edilmiştir. 1000 m ve üzerinde yer alan, yağışlı Akdeniz biyoiklim katında rastlanmaktadır. Büyükşehir Kanunu ile mahalle statüsü kazanan 21 adet yerleşmeye ev sahipliği yapan dağda başlıca geçim kaynağı tarım ve hayvancılıktır. Dağın güney yamaçları ise ikincil konut olarak kullanılan bağ evleri ile kaplı durumdadır .
Ahır Dağının kuzeyine karasal iklim hakim iken, güneyine Akdeniz iklimi hakimdir. Kısaca kuzeyi karlı iken güneyi güneşlidir. Ahır Dağı, Kahramanmaraş’ı kışın soğuktan, yazın sıcaktan koruyan doğal bir set işlevi görür .
Arap coğrafyacıları Ahır Dağı’nın güneyini Şam’ın (Belde-i Şam) nihai hudutları olarak gösterdikleri gibi, bu dağın kuzeyini de Belde-i Rum olarak kabul ederler. Kahramanmaraş ve çevresindeki Türkmen aşiretlerinin de Ahır Dağı’nın kuzeyini Urum (Rum-Anadolu- Bizans toprakları), güneyini de “Sehil” olarak ifade ederler. Ayrıca konar-göçer Türkmenler, Ahır Dağı’nın kuzeyine “Yukarı” güneyine “Aşağı” derler. Ahır Dağı, Osmanlı belgelerinde, Şam (Arap toprakları) ile Rum (Anadolu) topraklarının sınırı olarak kaydedilmektedir. Ahır Dağı, iklimlerin kesişme noktasında bulunmaktadır .
Dulkadirli Beyliği döneminde Mısır’daki Memluk Devleti, Maraş’a sefer düzenlediği zaman Dulkadirli Türkmenleri, Ahır Dağı’na çekilirlerdi ve ardından Memluk ordularına karşı taarruza geçerlerdi. Dulkadir Beyliği’nin Anadolu beylikleri içerisinde Osmanlı hâkimiyetini en son kabul eden ve en uzun ömürlü Türk Beyliği olmasının sebeplerinden biriside yine Maraş’ın, başta Ahır Dağı olmak üzere kuzeydeki diğer dağların sağladığı doğal korumaya sahip olmasıdır .
2. Çeşitli Belgelere Göre Ahır Dağı Adı
Ahır Dağı; Toros Dağları’nın bir uzantısıdır . Dolayısı ile bu dağ yakınlarında bulunan kente, antik dönemlerde “Antiochia ad Taurum: Toroslar’daki Antiochia” adı verilmiştir . Ancak Anadolu’ya Türk yerleşiminin başlaması ile birlikte bu dağın adının “Ahır Dağı” olarak kullanımının başladığı düşünülmektedir.
“Ahır” sözcüğü ise “hayvan barınağı” anlamına gelmektedir. Ahır Dağı’nın toponomik olarak nerede ve nasıl yer aldığı ile ilgili konuların açıklığa kavuşturulması adına şu belgeler detaylı olarak incelenmiştir:
-Osmanlı arşiv belgeleri,
-Şehir yıllıkları
-Konu ile ilgili çeşitli akademik çalışmalar
-Çeşitli haritalar
Osmanlı arşiv belgelerinde çok sayıda “Ahır Dağı” adına rastlanmakla birlikte konuyu belirtebilmek adına 2 ayrı Osmanlı belgesi örnek olarak verilebilmektedir. Hicri 1292 yılına ait olan ve “Ahır Dağı başında vaki Küçükgöl nam arazinin kimsenin zir-i tasarrufunda olmadığı.” konusu üzerine yazılmış olan Osmanlı belgesi; Osmanlı döneminde bu dağın adının “Ahır Dağı” olarak kullanılmakta olduğunu göstermektedir (Şekil 1).
Şekil 1: Ahır Dağı ve Küçük Göl ile ilgili bilgileri içeren Osmanlı belgesinden alınan detay
Ahır Dağı adının geçtiği diğer Osmanlı belgesi ise miladi 1903 yılına ait olan ve “Maraş’ta Alman okulları açılması ile ilgili verilen izinler” konusunu içeren belgedir. Burada da yer belirtilirken “Ahır Dağı” adının kullanılmış olması dikkat çekmektedir (Şekil 2).
Şekil 2: Ahır Dağı eteklerinde Alman okulları açılmasına ilişkin Osmanlı belgesinden alınan detay
Ahır Dağı adını içeren ve çeşitli dönemlerde yazılmış olan iki ayrı Osmanlı belgesi incelendiğinde, bu dağın adının cumhuriyet öncesi dönemde de aynı biçimde kullanıldığı anlaşılmaktadır. Cumhuriyet dönemine geçildikten sonra da bu dağın adının değiştirilmeden kullanıldığı anlaşılmaktadır. Konu ile ilgili cumhuriyetin erken dönemlerinde yazılmış olduğu bilinen eserlerde de “Ahır Dağı” adının kullanıldığı gözlemlenebilmektedir. Bunun yanında Maraş Valiliği tarafından yayımlanan ve 1967 yılına ait olan “Maraş İl Yıllığı (1967)” adlı eserde “Maraş şehri, Ahır Dağı kütlesinin güney eteğinde denizden 550-700 metre yükseklikte, eğimli bir yamaçta kurulmuştur.” bilgileri yer almaktadır (Şekil 3).
Şekil 3: Cumhuriyetin erken dönemlerinde basılmış olan Maraş tarihi ve coğrafyası ile ilgili bilgiler içeren kitapta “Ahır Dağı” adının kullanımı
Milli Savunma Bakanlığı’na bağlı olan Harita Genel Müdürlüğü’nün yayımlamış olduğu Türkiye haritası incelendiğinde; Kent merkezinin kuzeyine konumlanmış olan dağ, Ahır Dağı olarak belirtilmiştir (Şekil 4).
Şekil 4: Milli Savunma Bakanlığı’na göre Kahramanmaraş ve Ahır Dağı’nı gösteren harita detayı (atlas.harita.gov.tr, 31.01.2023)
3. Ahır Dağı Adı Üzerine Yapılan Manipülasyonlar
Ahır Dağı adının yakın dönemde, özellikle kentin belediye yetkilileri tarafından manipüle edilerek “Ahir Dağı” biçiminde kullanıldığı görülmektedir. Bu biçimde bir kullanım, anlam değişmesine yol açtığı gibi, toponomik olarak da büyük bir kargaşaya neden olmaktadır. Konu ile ilgili Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi’nin yakın dönemde gerçekleştirdiği çalışmalar incelenmiş olup, bu çalışmalarda dağın adının “Ahir Dağı” olarak kullanılması; bölgenin en ünlü coğrafi yapılarından biri olan Ahır Dağı’nın adının sürece yayılarak unutturulmaya çalışılması ve belediye yetkilileri tarafından eski yer adlarının Arapça sözcüklere evrimleştirmeye yönelik hamleler olarak tanımlanabilmektedir (Şekil 5, 6).
Şekil 5: K.Maraş Büyükşehir Belediyesi tarafından tasarlanan bir afiş (kahramanmaras.bel.tr, 30.01.2023)
Şekil 6: K.Maraş Büyükşehir Belediyesi websitesinden bulunan tanıtım afişi (kahramanmaras.bel.tr, 30.01.2023)
Gerek modern kaynaklar, gerekse Osmanlı arşivleri dikkate alındığında “Ahir Dağı” adında bir dağ hiçbir zaman var olmamıştır. “Ahir Dağı” adı sonradan uydurulma ve gereksiz bir kullanım olmakla birlikte, Maraş ve çevresine Türk yerleşimlerinin başlaması ile birlikte sözü edilen dağ; “Ahır Dağı” olarak kullanılmaktadır. Dolayısı ile ilgili yetkililer tarafından çeşitli platformlarda “Ahir Dağı” adının kullanımının dayatılmaya çalışılmasının, art niyet temelli olabileceği düşünülmektedir. Bunun yanında bu yanlış kullanımı olan “Ahir” adının belki de halk arasında da yerleşme amacı güdülerek, yakın zamanda Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi tarafından, İngilizce ve Türkçe dillerinde yazılmış olan “Evvelahir” adlı bir dergi yayımlanmaya başlanmıştır. Bu yönüyle “ahir” sözcüğünün kent çapında popülerleştirilmeye çalışıldığı düşünülmektedir (Şekil 7).
Şekil 7: K.Maraş Büyükşehir Belediyesi tarafından yayımlanmakta olan dergi kapağı, (kahramanmaras.bel.tr, 30.01.2023)
SONUÇ
Yer adları; o bölgede yaşayan toplum ile ilgili ayrıntılı bilgiler edinmemize yardımcı olan kaynaklardır. Dolayısı ile yalnızca yer adları kullanılarak; o bölgenin geçmişindeki sosyal, siyasal, ekonomik, askeri çıkarımlar yapılabilmektedir. Bölgelere verilen adlar ve bu adların hangi dile ait olduğu; o bölgenin hangi toplumun kullanımında olduğu ile ilgili geleceğe oldukça güçlü aktarımlar sunabilmektedir. Bu yönüyle toponomi bilimi; hem toplumların geçmişi, hem de günümüzden geleceğe aktarılan kültür ögelerinin tanımlanabilmesi adına oldukça değerlidir.
Ahır Dağı adının değiştirilerek, Arap diline dönüştürülerek “Ahir Dağı” biçiminde kullanılması; gelecek çağlarda bu bölgenin sosyal yapısına ilişkin büyük kargaşaları doğurabileceği potansiyeli şimdiden açıkça görülebilmektedir. Herhangi bir altyapısı olmamasına rağmen; “Ahir Dağı” adının kullanımınun yakın dönemde çeşitli kişi ve kurumlar tarafından ısrarla sürdürülmeye çalışılması, toponomik geçmişini yok saymak olarak tanımlanabilmektedir. Israrla sürdürülen bu yanlış politikaya rağmen, halk arasında bu dağın doğru kullanımı gözlemlenmekte, Kahramanmaraş halkı günlük dilde bu dağı “Ahır Dağı” olarak kullanılmaya devam etmektedir.
Tarihçi-Yazar- Dr. Sait Mübin ÇALIŞ.
Araştırmacı- Yazar, Cerithan Osman İncecik;
Türkiye’nin en genç Yörük Türkmen Bey’i, Cerit Türkmenleri Dernek Başkanı.
KAYNAKLAR
Osmanlı Arşiv Belgeleri
HR.İD. / 2031 – 30.
ŞD. / 2214 – 37.
Modern Kaynaklar
ATALAY, B., 1926, Maraş Tarihi ve Coğrafyası, T.C. Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara, s.49.
ÇALIŞ, S., M., 2019; “Küçük Armenia Krallığı’nın Kuzeybatısı: Antiochia ad Taurum, KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 16 (1), ss.305-324.
GÖKHAN, İ., 2014; “Maraş ve İlçelerinin İsimlerinin Oluşması”, Akdeniz’in Altın Kenti Kahramanmaraş, Ed. O. Doğan, R. Avcı, S. Yakar, T.C. Kahramanmaraş Valiliği, Kahramanmaraş, ss. 17.
ŞAHİN, M., 2017; “ Ahır Dağı”, Kahramanmaraş Ansiklopedisi, C.1., KSÜ Yayınları, Kahramanmaraş, ss. 95-97.
İnternet Kaynakları
www.atlas.harita.gov.tr/#11.61/37.6197/36.9624
www.kahramanmaras.bel.tr/etkinlik/i-ahir-dagi-atli-kizak-geleneksel-kizak-turkiye-sampiyonasi
www.kahramanmaras.bel.tr/maras-dondurmasi
www.kahramanmaras.bel.tr/e-dergi/evelahir-12-sayi-eylul-ekim-2022